: Dyddiadur Kate

Os ydych yn un o ddilynwyr selog @DyddiadurKate, ’da chi’n siŵr o fod wedi sylwi nad oedd Mrs Rowlands mor gyson â’i chofnodion yn 1946. Pam? Gallwn ond ddyfalu. Gofynion teuluol, dim awydd … pwy a ŵyr. Gan fod mis o dawelwch o’n blaenau  — does dim cofnod tan 10 Hydref! — dyma gyfle i ni lenwi’r bwlch gyda rhagor o hanes Kate Rowlands y Sarnau.

Yn gynharach eleni, daeth pecyn drwy’r post i ni yma yn Sain Ffagan gan Eilir Rowlands, un o wyrion Kate. Ynddo roedd toriadau papur newydd, hen luniau, coeden deulu a llythyr yn llawn atgofion amdani. Felly, dyma i chi grynodeb o'r llythyr arbennig hwnnw yng ngeiriau Eilir Rowlands: 

Fy ofynwyd be fyddai fy nain yn feddwl o hyn i gyd – syndod mawr mi dybiaf, gyda’r ebychiad lleol ‘brenshiach y bratie!’ Ond dw i’n siwr y byddai yn hynod falch bod ardal cefn gwlad y Sarnau a Chefnddwysarn yn cael gymaint o sylw yn genedlaethol ac yn fyd eang, a bod y pwyslais ar gymdogaeth glos gyda gwaith dyddiol yn cael y sylw haeddiannol.

Fe sonir am y dyddiadur mewn sgyrsiau yn yr ardal a mae’r enw KATE yn ddiarth i bawb. Fel KITTY TY HÊN y byddai pawb yn ei chyfarch a'i hadnabod… Ni wyddwn fy hun tan yn ddiweddar ei bod yn cael ei galw yn KATE pan yn ifanc!! KITTY ROWLANDS sydd ar ei charreg fedd yng Nghefnddwysarn gyda’r cwpled:

’Rhoes i eraill drysori

Ei chyngor a’i hiwmor hi

Mae'n amlwg oddi wrth dyddiadur 1946 fod cymaint o fynd a dod ag yn 1915 a'r gymdogaeth yr un mor glos. Y gwahaniaeth mwyaf mi dybiaf oedd fod ceir a bwsiau a'r ffordd o drafeilio wedi datblygu oedd yn golygu fod pobl yn mynd ymhellach i ymweld â'i gilydd. Hefyd roedd tripiau wedi dod yn ffasiynol yng nghefn gwlad.

Ganwyd fi yn 1950 felly cof plentyn sydd gennyf am nain a taid yn byw yn Ty Hên, ond yn cofio’n dda am ddiwrnod dyrnu, cneifio a hel gwair. Ty hynod fach oedd Ty Hên, ond clud a chysurus. Bob tro yr oeddwn yn cerdded y milltir o’r Hendre i Ty Hên roedd nain bron yn ddieithriad yn crosio sgwariau ar gyfer gwneud cwilt i hwn a llall. Llygaid eitha gwantan oedd gan nain erioed ond roedd pob sgwar bach yn berffaith. Wrth roi proc i'r tân glo hen ffasiwn ei dywediad fydde 'fyddai'n mynd â hwn efo fi sdi' gan chwerthin!

Roedd safle Ty Hên mewn lle hynod o brydferth. Mae'n edrych dros bentre Sarnau a mynydd y Berwyn yn y pellter. Mae'n cael haul peth cynta yn y bore. Ffordd ddifrifol o wael oedd i Ty Hên ers talwm, rhan ohoni ar hyd ffos lydan a elwid yn 'ffordd ddŵr' ac yn arwain i allt serth a chreigiog. Mi glywais nain yn dweud sawl tro am yr adegau y byddai fy nhaid wedi mynd i nôl nwyddau gyda cheffyl a throl ac yn dod adre i fyny'r allt byddai'n gweiddi ar fy nain (a oedd yn disgwyl amdano ac yn ei wylio wrth ddrws y tŷ) 'SGOTSHEN'. Beth oedd hyn yn ei feddwl oedd os oedd fy nhaid wedi gor-lwytho'r drol ac yn rhy drwm i'r ceffyl ei thynnu fyny'r allt a'r drol yn cychwyn ar yn ôl, byddai'n rhaid cael 'sgotshen' (wejen o bren) tu ôl i'r olwyn i arbed damwain a thamchwa. Byddai nain yn disgwyl am y waedd ac yn gorfod rhedeg yn syth gyda'r 'sgotshen' yn ei llaw a'i gosod tu ôl yr olwyn.

Mae Ty Hên erbyn heddiw yn hollol wahanol o ran edrychiad oherwydd fe unwyd y tŷ gyda’r beudy a’r stabl ac mae yn awr yn un tŷ hir. Perchnogion y tŷ yw par ifanc o Loegr sydd â chysylltiadau Cymreig ac maent wedi dysgu Cymraeg. Maent wedi addasu yr adeilad allanol ar gyfer beicwyr sy’n dod ar wyliau. Medraf glywed fy nain yn dweud ‘brenshach y bratie’ pe byddai yn gweld Ty Hên heddiw ac eto yn falch bod bwrlwm a bywyd yn dal yn yr hen gartre.

Gyda diolch i Eilir Rowlands, Cefnddwysarn.

Gan gofio bod llai na blwyddyn ers diwedd yr Ail Ryfel Byd prin iawn yw’r sylw a gawn gan Kate Rowlands o ran sgil effaith y rhyfel ar ei theulu a’i chymuned. Dydi hynny ddim yn syndod i’r rheiny ohonoch ddilynodd ei hanes ym 1914 – wrth ei ddarllen, digon hawdd oedd anghofio fod cysgod y Rhyfel Mawr ar drigolion y Sarnau.

Fodd bynnag, sawl un ohonoch sylwodd ar ei chofnod y ddoe?

      21 Gorffennaf 1946 - Adref trwy'r dydd. Dewi Jones (Tai mawr) yn pregethu yn Rhydywernen. Dechreu Rations ar y bara.

Ar drothwy’r Ail Ryfel Byd roedd Prydain yn mewnforio 60% o’i bwyd. Wrth gofio am y prinder yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, cyflwynodd y llywodraeth y sustem dogni ym mis Ionawr 1940. Dosbarthwyd llyfrau dogni i bawb a bu’n rhaid i bob cartref gofrestru gyda chigydd, groser a dyn llefrith lleol. Roedd y rhain yn derbyn digon o fwyd ar gyfer eu cwsmeriaid cofrestredig. Y bwydydd cyntaf i gael eu dogni oedd menyn, siwgr a ham. Ymhen amser cafodd mwy o fwydydd eu hychwanegu at y sustem, ac fe amrywiai swm y dogn o fis i fis wrth i’r cyflenwad o fwydydd amrywio. Dyma enghraifft o ddogn wythnos un oedolyn:

               Bacwn a ham                     4 owns               

               Menyn                                2 owns

               Caws                                  2 owns (weithiau caniatawyd 4 neu 8 owns)       

               Margarin                             4 owns

               Olew coginio                     4 owns (ond yn aml cyn lleied â 2 owns)

               Llefrith                                3 peint (weithiau dim ond 2 beint, ond caniatawyd

                                                               paced o lefrith powdwr bob 4 wythnos)

               Siwgr                                  8 owns

               Jam                                    1lb bob 2 fis

               Te                                       2 owns

               Wyau                                  1 wy yr wythnos os oeddynt ar gael

               Wy powdr                          paced bob 4 wythnos

O fis Rhagfyr 1940 roedd popeth arall gwerth eu cael ar y sustem ‘pwyntiau’. Cai pob person 16 pwynt y mis i brynu detholiad o fwydydd fel bisgedi, bwyd tun a ffrwythau sych, gyda’r gwerth y nwyddau’n codi yn dibynnu ar eu hargaeledd.

Roedd hi’n dipyn o dasg gwneud i’r dognau bara’ tan ddiwedd yr wythnos, ac roedd yr ymgyrch ‘Dig for Victory’ yn annog y boblogaeth i balu eu gwelyau blodau a’u troi nhw’n erddi llysiau. Cafodd pawb eu hannog i gadw ieir, cwningod, geifr a moch - rhywbeth oedd yn ail-natur mewn cymuned wledig fel y Sarnau. Efallai nad oedd siopau lleol Kate wastad yn gallu cael gafael ar y danteithion megis y bisgedi, y bwydydd tun neu bysgod ffres o’r môr fel siopau’r trefi a’r dinasoedd, ond roedd manteision i fyw yn y wlad a’r wybodaeth gynhenid o fyw ar y tir. Doedd dim angen cwponau na phwyntiau i hela cwningod gwyllt, colomennod, brain a physgod dŵr croyw. Byddai’r plant yn cael eu gyrru i gasglu ffrwythau gwyllt a fyddai'n cael eu defnyddio i greu cacenni a phwdinau blasus, yn jamiau a jeli. Byddent yn casglu cnau cyll, cnau ffawydd a chnau castan, madarch, dail danadl poethion a dant y llew – ac mae’r arfer hwn o fynd i chwilota am fwyd gwyllt wedi dod yn arfer ffasiynol unwaith eto i’n cenhedlaeth ni.

Gwaethygu gwnaeth y sefyllfa bwyd ar ddiwedd y rhyfel. Yn dilyn cyfnod sych a chynhaeaf gwael, bu’n rhaid dogni bara ar y 21ain o Orffennaf 1946. Roedd hwn yn benderfyniad dadleuol a gythruddodd y boblogaeth – nid oedd bara wedi cael ei ddogni yn ystod y rhyfel. Ysgwn i faint o wahaniaeth gafodd hyn ar deulu Kate? Gwyddom ei bod yn parhau i bobi bara ceirch yn ystod 1946 – dyma oedd y bara a fwyteid fwyaf cyffredin yng Nghymru tan y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Gwyliwch y ffilm hyfryd o’r archif yn dangos o Mrs Catrin Evans, Rhyd-y-bod, Cynllwyd, yn paratoi bara ceirch.

Daeth dogni bara i ben ar y 24ain o Orffennaf 1948, a chodwyd cyfyngiadau ar de ym 1952 – rhyddhad mawr i genedl o yfwyr te! Tynnwyd hufen, wyau, siwgr a da-das neu fferins oddi ar y sustem ym 1953 a menyn, caws ac olew coginio ym 1954. Daeth 14 mlynedd o ddogni i ben ar y 4ydd o Orffennaf 1954 pan godwyd y cyfyngiadau ar gig a bacwn. Mae hi’n anodd amgyffred y rhyddhad a deimlwyd, yn arbennig o ystyried yr ystod eang o fwydydd a danteithion sydd ar gael i ni heddiw.

9 Mawrth 1946: Ir Bala hefo’r bus 12.30. Prynu shuttle o nodwyddau i Es ir machine wnio.

Yn ei dyddiadur heddiw, mae Kate Rowlands yn sôn ei bod wedi prynu nodwyddau ar gyfer peiriant gwnïo ei merch, Elsie. Yn ystod y 1940au, roedd medr gyda'r nodwydd a'r peiriant gwnïo yn fantais fawr i fenywod Cymru. Dyma ddegawd o ddogni ac ailgylchu, trwsio a phwytho.

Dogni dillad (1941 - 1949)

Yn dilyn cyflwyno dogni ar fwyd yn 1940, daeth dogni dillad i rym ym Mehefin 1941. Roedd sawl rheswm tu ôl i’r penderfyniad, ond y prif nod oedd lleihau’r galw am ddeunyddiau crai ac ailgyfeirio llafur at waith rhyfel. Erbyn 1941, roedd mewnforio cynnyrch o’r cyfandir yn amhosibl. Ar ben hyn, roedd y ffatrïoedd hynny a fyddai, fel rheol, wedi cynhyrchu brethyn a gwisgoedd parod yn ceisio ymdopi â’r galw newydd am lifrai milwrol. O ganlyniad, rhoddwyd llyfr dogni dillad i bob unigolyn. I brynu dilledyn, rhaid oedd talu gyda chyfuniad o arian parod a thocynnau o’r llyfr.

Roedd pob unigolyn yn cael cwota o docynnau i’w gwario yn flynyddol, gyda phob tocyn yn gyfwerth â hyn a hyn o bwyntiau. Pe bai angen ffrog newydd ar Kate Rowlands, byddai wedi gorfod ildio un-ar-ddeg tocyn. Crys newydd i Emrys? Wyth tocyn. Pâr o ’sgidiau i Dwa? Saith tocyn. Ar ddechrau’r cynllun, roedd pob unigolyn yn derbyn 66 o bwyntiau bob blwyddyn, ond wrth i’r Rhyfel fynd yn ei flaen, bu’n rhaid gostwng y cwota. Roedd y sefyllfa ar ei waethaf rhwng 1 Medi 1945 a 30 Ebrill 1946 – dim ond 24 tocyn oedd ar gael y pryd hynny.

Make do and Mend

Yng ngwyneb y prinderau hyn, cyhoeddodd y Bwrdd Masnach lyfryn bychan o'r enw Make do and Mend er mwyn annog menywod Prydain i fod yn ddyfeisgar a chreadigol â'u dillad. I gyd-fynd â'r ymgyrch, lluniwyd cymeriad o'r enw 'Mrs Sew and Sew' i hyrwyddo'r neges mewn cylchgronau a phapurau newydd. Sefydlwyd dosbarthiadau gwnïo mewn neuaddau bentref ac ysgolion ledled y wlad i gynorthwyo menywod ar bob agwedd o fywyd yn y cartref.

Mae sawl enghraifft yng nghasgliad tecstiliau'r Amgueddfa o waith llaw'r cyfnod hwn. Un o fy ffefrynnau i yw'r gorchudd clustog a welir yma a wnaed drwy ailgylchu hen sach ac edafedd lliw.

28 Chwefror 1946 – Dwa yma y bore i nol benthyg bwyell a phlaen i drwsio braich y gadair freichiau. Tywydd gaeafol a hynod o oer. San yn dod adref efo Septic Ulcer ar ei choes.

Ar ddiwrnod olaf y mis bach, cofnododd Kate Rowlands bod ei mab, Dwa (Edward), wedi dod i fenthyg offer gwaith coed i drwsio braich y gadair freichiau.

Byddai troi llaw at drwsio, pwytho neu ailgylchu pethau wedi bod yn ailnatur i’r rheini a fu’n byw yn ystod y rhyfeloedd. Gan fod adnoddau mor brin doedd prynu o’r newydd ddim yn opsiwn i’r rhan fwyaf. Ychydig o ddodrefn newydd a gynhyrchwyd yn ystod yr Ail Ryfel Byd a dim ond rhai pobl fyddai’n gymwys i’w prynu gyda thalebau pwrpasol.

Ym 1941, dechreuodd Bwrdd Masnach y Llywodraeth fynd ati i ddylunio casgliad o ddodrefn utility fel rhan o’r cynllun dogni dodrefn. Y bwriad oedd creu darnau o safon, o ddyluniad syml a oedd yn rhad i’w cynhyrchu.

Cyhoeddwyd y catalog cyntaf o ddodrefn utility ym 1943 gyda chasgliad o tua thrideg darn. Dyluniwyd y dodrefn gan aelodau o'r pwyllgor ymgynghorol o dan arweiniad y dylunydd dodrefn, Gordon Russell. Roedd y dodrefn yn syml ac yn fodern, gydag ôl dylanwad y mudiad celfyddyd a chrefft (arts and crafts). Ni chynhyrchwyd dodrefn nad oedd yn cydymffurfio â safonau utility a rhoddwyd y bathodyn utility, ‘CC41’, ar bob darn fel arwydd o safon.

Gellid archebu’r dodrefn o’r catalog neu eu prynu o siopau lleol a thalwyd amdanynt gyda thalebau. Ond nid pawb oedd yn gymwys - rhaid oedd llenwi ffurflen i sicrhau trwydded cyn derbyn y talebau gwerth trideg uned. Rhoddwyd blaenoriaeth i’r rheini a oedd wedi colli eu cartrefi adeg y rhyfel o ganlyniad i'r bomiau ac i gyplau priod ifanc yn symud i gartrefi newydd, fel y prefabs.

Yn ychwanegol at ddodrefn utility byddai cyplau ifanc wedi etifeddu hen ddodrefn gan eu teuluoedd. Pwy a ŵyr, efallai mai hen gadair freichiau gan ei fam yr oedd Dwa’n mynd ati i’w thrwsio ym 1946.

Dyma fi o’r diwedd yn cael cyfle i ’sgwennu pwt o gyflwyniad i brosiect @DyddiadurKate 1946. I ble aeth Ionawr a Chwefror?! Ta waeth, roedd wythnosau cyntaf 1946 yn gyfnod prysur i Kate Rowlands hefyd. Rhwng mynychu’r capel ac ymweld â chymdogion, "ymosod a chlirio y pantri o ddifrif" a mynd ar wibdaith i weld bedd Lloyd George – roedd ei bywyd cymdeithasol mor orlawn ag erioed.

Erbyn 1946, roedd hi'n wraig briod 54 mlwydd oed, yn fam i bedwar, yn fam-yng-nghyfraith i dri, ac yn nain i Dilys Wyn. Dw i’n hynod ddiolchgar i Eilir Rowlands – wyr Kate – am gysylltu gyda rhagor o wybodaeth am hanes y teulu rhwng 1915 – 1946. Mae atgofion Eilir am ein nain yn haeddu blog ehangach, ond yn y cyfamser, dyma grynodeb o bwy di pwy yn nyddiadur 1946.

B.P – Robert Price Rowlands

Gŵr Kate – fe briododd y ddau yn Chwefror 1916.

R.E a Dwys – Robert Ellis Rowlands a Dwysan Rowlands

Ei mab hynaf a’i wraig. Roedd Dwysan yn ferch i Bob Lloyd (Llwyd o’r Bryn).

E.O (Dwa) – Edward Owen Rowlands

Y mab canol a oedd yn briod â Greta. Rhieni Dilys Wyn.

Em – Emyr Price Rowlands

Ei mab ieuengaf a oedd ar y pryd yn ddi-briod ac yn byw adref.

Es – Elsie

Ei hunig ferch a briododd yn 1944.

Mam a Dad – Alice Jane Ellis ac Ellis Ellis

Ei mam a'i llystad. Yn 1915, roedden nhw’n byw yn Ty Hen, ond erbyn 1946 roedd y ddau wedi symud i’r Hendre, sef hen gartref teulu Alice Jane.

Gyda llaw, bron i mi roi’r pennawd Helo Kitty i’r blog yma, oherwydd i bobl y Sarnau a’i theulu, roedd Kate yn cael ei hadnabod fel "Kitty Ty Hen". Mwy am hyn tro nesaf.