: First World War

Fel dilynwyr @DyddiadurKate, fe wyddoch nad oes rhyw lawer o drafod y rhyfel wedi bod yn y dyddiadur hyd yn hyn. Os gofiwch chi nôl i ganol Ionawr, fe gawsom gipolwg ar y broses recriwtio pan soniodd Kate am filwyr yn gorymdeithio drwy Sir Feirionnydd:

19 Ionawr 1915 – Ymddaith y milwyr trwy Station. Eu noson yn y Bala. Ymunodd 25 yng Nghorwen a 5 ym Mhenllyn.

Ers i fy nghydweithiwr, Joe Lewis, ysgrifennu blog am y cofnod uchod, mae erthygl bapur newydd arall wedi dod i’r fei sy’n taflu goleuni ar agwedd swyddogion rhai o gapeli’r ardal at amcanion yr orymdaith hon. Mewn rhifyn o Baner ac Amserau Cymru a gyhoeddwyd ar 30 Ionawr 1915, cawn adroddiad cynhwysfawr am drafodaethau Cyfarfod Misol Methodistiaid Dwyrain Meirionnydd. Cynhaliwyd y cyfarfod hwn yn y Bala dros gyfnod o 3 diwrnod, rhwng 12 – 14 Ionawr 1915. Ar y diwrnod olaf, roedd rhieni Kate yn bresennol:

14 Ionawr 1915 – Ellis a mam yn y Bala trwy’r dydd. Cyfarfod misol.

Roedd gorymdaith y milwyr yn un o bwyntiau trafod y cyfarfod. Er nad yw’r erthygl yn manylu ar y drafodaeth, mae’n nodi’r canlynol:

Pasiwyd y penderfyniad a ganlyn o berthynas i daith y milwyr trwy Feirion: (1) Yr ydym fel cyfarfod misol yn annog ein haelodau i dderbyn milwyr sydd i ymweld â rhai o’n trefi yr wythnos nesaf yn groesawus; ac i wneyd pobpeth yn eu gallu i hyrwyddo amcan eu hymdaith. (2) Yn mhellach, dymunwn adgoffa pawb o ddatganiad Arglwydd Kitchener, a’r diweddar Arglwydd Roberts, yn erbyn temptio y milwyr i yfed diodydd meddwol. (3) Credwn mai buddiol, er hyrwyddo amcan ymdaith y milwyr drwy y sir, fyddai cau y tafarndai yn gynnarach.

Tan yn gymharol ddiweddar, hawdd fyddai dehongli’r dyfyniad uchod fel prawf o gefnogaeth brwdfrydig y genedl at yr ymgyrch ryfel. Mae sawl un ohonom wedi ein trwytho yng ngwaith K. O. Morgan a ddywedodd yn ei gyfrol ddylanwadol Rebirth of a Nation: Wales 1880 – 1980 fod 'jingo fever' ar led yng Nghymru yn ystod y rhyfel, 'heights of hysteria rarely matched in other parts of the United Kingdom'.

Yn y blynyddoedd diwethaf, mae sawl hanesydd wedi herio’r farn hon, yn eu plith Robin Barlow. Mae ganddo erthygl ddiddorol yn y gyfrol A New History of Wales: Myths and Realities in Welsh History sy’n dadlau yn erbyn gor-gyffredinoli’r ymateb yma yng Nghymru – 'support was localised', meddai, 'not universal'. Gallwch ddarllen grynhoad o’r erthygl fan hyn.  

Wrth drafod y sefyllfa yng ngogledd Cymru, mae Barlow yn awgrymu nad oedd y ffigyrau recriwtio gystal yng nghadarnleoedd y Gymraeg – er enghraifft, ym Môn ac Arfon. Ond beth am y sefyllfa ym Meirionnydd?

Yn Ionawr 1915, bu dadlau yn y Cambrian News and Merionethshire Standard ynglyn â ffigyrau recriwtio’r sir. Mewn llythyr a gyhoeddwyd yn y papur ar 22 Ionawr 1915, awgrymodd R. J. Lloyd Price fod Meirionnydd ar ei hôl hi o gymharu â Sir Drefaldwyn – 356 troedfilwr yn fyr o’i nod o 932. Mae’r llythyr yn cynddeiriogi un darllenydd sy’n ymateb i’r honiadau gan ddefnyddio’r ffugenw ‘Meirionwr’. Gallwch ddarllen ei lythyr fan hyn. 'It seems to me', meddai Lloyd Price mewn llythyr arall, 'that the fact of its being found necessary to send a recruiting party through Merionethshire and Carnarvonshire in search of recruits… is the obvious answer to the assertions of Meirionwr.'

Beth bynnag fo’r union ffigyrau, roedd recriwtio yn amlwg yn bwnc llosg ym Meirionnydd yn ystod wythnosau cyntaf 1915. Tybed beth oedd barn Kate a'i theulu?

Before Christmas, I posted a blog about our First World War collections. If you’ve had a chance to browse our new online catalogue, you’ll know that we have a number of campaign medals and memorial plaques in the collection. Recently, we accepted a donation from the family of Private Alfred Prosser Workman – a coal miner who is commemorated, along with his brother Edward, on the Newbridge War Memorial. Thanks to the generosity of Mrs Gaynor Hoare, we now have Alfred's Victory Medal, British War Medal and memorial plaque in the collection.

Alfred Prosser Workman

Alfred Prosser Workman served with the 11th South Wales Borderers. He married Mrs Hoare’s grandmother, Elsie Mayo, in 1915. After his death in 1916, the young widow went on to marry Mrs Hoare’s grandfather, William Thomas, in 1919. Elsie remained close to Alfred’s family long after he had died. Although not a blood relative, her son called Alfred’s mother ‘Granny Workman’.

Memorial on the move

The Newbridge War Memorial was re-erected here at St Fagans in 1996. Its original location, high on a hill in Caetwmpyn Park, Newbridge, made access an issue for ageing veterans. A new memorial was built in the town centre and the original structure was offered to the Museum. Members of the Newbridge Branch of the Royal British Legion organise an annual service of remembrance at the Museum. It remains, twenty years down the line, their memorial.

Community engagement

The First World War centenary has provided an opportunity for us to re-connect with the people of Newbridge. Across the country, communities of ‘citizen historians’ are coming together to uncover their First World War heritage, and Newbridge is no exception. Supported by Ken Merriott of the Newbridge Branch, Tim and Suzy Bowers have been researching the hidden histories of the 79 men commemorated on Newbridge War Memorial. Take a look at their fantastic website to learn more about the project. Alfred Prosser Workman’s story is featured here.

This research is also accessible at the Museum in the Reading Room of Oakdale Institute. We have condensed the men’s biographies into short profiles which you can browse in the form of replica broadsheet newspapers.

This project is supported by the Armed Forces Community Covenant Grant Scheme.

Rhoddir llawer o sylw i’r tywydd yn wythnosau cyntaf @DyddiadurKate. Cymysgedd o law ac eira trwm sy’n disgyn yn ardal y Sarnau yn Ionawr 1915 – tywydd nodweddiadol ar gyfer yr amser yma o’r flwyddyn.

7 Ionawr: Tywydd mawr iawn. Disgwyl Mr + Mrs Hughes Parc yma ond yn ormod tywydd. Ein tri yn mynd ir Cyf. Gweddi. Pwyllgor "Cymdeithas y Tarw" ar ol y Cyf. Gweddi. Mam a finnau yn galw yn Penffordd wrth ddod adref.

Difyr yw gweld nad oedd y tywydd garw yn atal pobl rhag mynychu’r capel!

Mewn erthygl ym mhapur newydd Baner Ac Amserau Cymru ar 16 Ionawr 1915 fe ddywedir mai “Rhagolygon pur annaddawol sydd i’r tywydd yn ystod y pedwar mis cyntaf…”

Felly, fel Kate, edrychwn ymlaen at y gwanwyn!

Os hoffech ddarganfod mwy am hanes y tywydd yn eich ardal, cymerwch bip ar y ‘Tywyddiadur’ sydd i’w gweld ar wefan Prosiect Llen Natur.

Yn ei dyddiadur ddoe, soniodd Kate am farwolaeth gwr ifanc o Landderfel:

25 Ionawr 1915 – Diwrnod braf iawn. Marwolaeth Willie Jones Llandderfel yn 35 oed. Bob Price yma min nos. David Roberts Pentre ag Humphrey Davies yma min nos.

Yn ei harddull arferol, dyw Kate ddim yn ymhelaethu am farwolaeth Willie Jones. Ond gyda diolch i adnoddau digidol gwych y Llyfrgell Genedlaethol, gallwn wneud hynny heddiw. Cyhoeddwyd ysgrif goffa i Willie Jones yn Baner Ac Amserau Cymru ar 6 Chwefror 1915. O’r erthygl hon, cawn wybod iddo farw o’r diciâu – un Cymro ymysg y 41,800 a fu farw o’r haint yng Nghymru a Lloegr yn y flwyddyn honno.

“Wele un etto o feibion Cymru wedi disgyn i’r bedd yn gynnar trwy yr hen elyn marwol, y darfodedigaeth. Cafodd bob gofalaeth a allasai cyfeillion a pherthynasau eu hestyn iddo. Bu am ysbaid mewn ‘Sanatorium’ ac i bob golwg dynol gallesid meddwl ei fod wedi troi ar wella, ond amser byr a fu cyn dechrau diboeni drachefn.”

Roedd y diciâu yn ofid mawr yng Nghymru ar ddechrau’r 20fed ganrif, ac ar gynnydd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Penderfynodd yr Aelod Seneddol David Davies – Yr Arglwydd Davies o Landinam yn ddiweddarach – bod angen “crwsâd” yn erbyn yr haint. I’r diben hwn, yn 1910 sefydlwyd Cymdeithas Goffa Genedlaethol Cymru (Edward VII Welsh National Memorial Association), gyda Davies yn llywydd arni. Gallwch ddarllen mwy am hanes y Gymdeithas ar wefan Archifau Cymru.

Yma yn Sain Ffagan, mae blwch yn y casgliad a ddefnyddwyd yng Ngorffennaf 1914 i gasglu arian er budd y Gymdeithas. O’i amgylch mae’r adysgrif The King Edward VII Welsh National Memorial Association – Crusade againt Consumption – No Change – 21 July 1914, 22 July 1914, 23 July 1914.

Ar y 19eg o Ionawr 1915 mae @dyddiadurKate yn sôn am ddynion yn ymuno â'r lluoedd arfog: ‘Ymdaith y milwyr trwy Station. Eu noson yn y Bala ymunodd 25 yng Nghorwen a 5 ym Mhenllyn’.

Mae’r cofnod hwn yn cael ei wirio gan erthygl bapur newydd. Ar yr 22ain o Ionawr mae’r ‘Cambrian News and Welsh Farmers Gazette’  yn sôn am ymdaith gan deithlen recriwtio o’r Corfflu Byddin Cymru, trwy’r Sir Feirionnydd a Sir Gaernarfon. Roedd band pib a drwm a band y ‘Royal Oakley’ yn arwain yr ymdaith ym Mlaenau Ffestiniog ar Ddydd Llun 18 Ionawr, a'r llwybr ar Ddydd Mawrth yn cynnwys Corwen a Bala. Mae’r erthygl yn sôn am y gobaith y byddai’r y milwyr yn dod yn gyfeillion gyda’r dynion o’r oedran milwrol, i’w hannog i ymuno â’r ‘lliwiau’ (enw arall ar y Corfflu). Gallwch ddarllen yr erthygl ar wefan Llyfrgell Genedlaethol Cymru (yn Saesneg).

Ar ôl y dechrau'r Rhyfel yn Awst 1914 roedd ymgyrch fawr i recriwtio mwy o ddynion i’r lluoedd arfog i gynyddu'r rhengoedd. Yn ogystal ag ymdaith recriwtio, agorwyd  swyddfa recriwtio ac aeth posteri recriwtio i fyny dros Brydain. Yng Ngymru, cynhyrchodd y llywodraeth bosteri Cymraeg hefyd, i apelio at ddynion oedd yn siarad Cymraeg.

I ymuno gyda’r lluoedd arfog roedd rhaid pasio prawf meddygol. Os oedd y dynion yn iach, roedden nhw’n cael ‘Llyfr Bach’ gyda gwybodaeth fel cerdyn meddygol. Erbyn Rhagfyr 1914 roedd 62,0000 o Gymry wedi ymuno â’r lluoedd arfog ac erbyn Ionawr 1915 roedd 1,000,000 ddynion o Brydain wedi ymuno â’r lluoedd arfog. Y flwyddyn wedyn, yn 1916, dechreuodd y broses o gonsgripsiwn ym mis Mawrth.