: Collections & Research

Dyddiadur Kate: Dogni bara

Mared McAleavey, 22 July 2016

Gan gofio bod llai na blwyddyn ers diwedd yr Ail Ryfel Byd prin iawn yw’r sylw a gawn gan Kate Rowlands o ran sgil effaith y rhyfel ar ei theulu a’i chymuned. Dydi hynny ddim yn syndod i’r rheiny ohonoch ddilynodd ei hanes ym 1914 – wrth ei ddarllen, digon hawdd oedd anghofio fod cysgod y Rhyfel Mawr ar drigolion y Sarnau.

Fodd bynnag, sawl un ohonoch sylwodd ar ei chofnod y ddoe?

      21 Gorffennaf 1946 - Adref trwy'r dydd. Dewi Jones (Tai mawr) yn pregethu yn Rhydywernen. Dechreu Rations ar y bara.

Ar drothwy’r Ail Ryfel Byd roedd Prydain yn mewnforio 60% o’i bwyd. Wrth gofio am y prinder yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, cyflwynodd y llywodraeth y sustem dogni ym mis Ionawr 1940. Dosbarthwyd llyfrau dogni i bawb a bu’n rhaid i bob cartref gofrestru gyda chigydd, groser a dyn llefrith lleol. Roedd y rhain yn derbyn digon o fwyd ar gyfer eu cwsmeriaid cofrestredig. Y bwydydd cyntaf i gael eu dogni oedd menyn, siwgr a ham. Ymhen amser cafodd mwy o fwydydd eu hychwanegu at y sustem, ac fe amrywiai swm y dogn o fis i fis wrth i’r cyflenwad o fwydydd amrywio. Dyma enghraifft o ddogn wythnos un oedolyn:

               Bacwn a ham                     4 owns               

               Menyn                                2 owns

               Caws                                  2 owns (weithiau caniatawyd 4 neu 8 owns)       

               Margarin                             4 owns

               Olew coginio                     4 owns (ond yn aml cyn lleied â 2 owns)

               Llefrith                                3 peint (weithiau dim ond 2 beint, ond caniatawyd

                                                               paced o lefrith powdwr bob 4 wythnos)

               Siwgr                                  8 owns

               Jam                                    1lb bob 2 fis

               Te                                       2 owns

               Wyau                                  1 wy yr wythnos os oeddynt ar gael

               Wy powdr                          paced bob 4 wythnos

O fis Rhagfyr 1940 roedd popeth arall gwerth eu cael ar y sustem ‘pwyntiau’. Cai pob person 16 pwynt y mis i brynu detholiad o fwydydd fel bisgedi, bwyd tun a ffrwythau sych, gyda’r gwerth y nwyddau’n codi yn dibynnu ar eu hargaeledd.

Roedd hi’n dipyn o dasg gwneud i’r dognau bara’ tan ddiwedd yr wythnos, ac roedd yr ymgyrch ‘Dig for Victory’ yn annog y boblogaeth i balu eu gwelyau blodau a’u troi nhw’n erddi llysiau. Cafodd pawb eu hannog i gadw ieir, cwningod, geifr a moch - rhywbeth oedd yn ail-natur mewn cymuned wledig fel y Sarnau. Efallai nad oedd siopau lleol Kate wastad yn gallu cael gafael ar y danteithion megis y bisgedi, y bwydydd tun neu bysgod ffres o’r môr fel siopau’r trefi a’r dinasoedd, ond roedd manteision i fyw yn y wlad a’r wybodaeth gynhenid o fyw ar y tir. Doedd dim angen cwponau na phwyntiau i hela cwningod gwyllt, colomennod, brain a physgod dŵr croyw. Byddai’r plant yn cael eu gyrru i gasglu ffrwythau gwyllt a fyddai'n cael eu defnyddio i greu cacenni a phwdinau blasus, yn jamiau a jeli. Byddent yn casglu cnau cyll, cnau ffawydd a chnau castan, madarch, dail danadl poethion a dant y llew – ac mae’r arfer hwn o fynd i chwilota am fwyd gwyllt wedi dod yn arfer ffasiynol unwaith eto i’n cenhedlaeth ni.

Gwaethygu gwnaeth y sefyllfa bwyd ar ddiwedd y rhyfel. Yn dilyn cyfnod sych a chynhaeaf gwael, bu’n rhaid dogni bara ar y 21ain o Orffennaf 1946. Roedd hwn yn benderfyniad dadleuol a gythruddodd y boblogaeth – nid oedd bara wedi cael ei ddogni yn ystod y rhyfel. Ysgwn i faint o wahaniaeth gafodd hyn ar deulu Kate? Gwyddom ei bod yn parhau i bobi bara ceirch yn ystod 1946 – dyma oedd y bara a fwyteid fwyaf cyffredin yng Nghymru tan y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Gwyliwch y ffilm hyfryd o’r archif yn dangos o Mrs Catrin Evans, Rhyd-y-bod, Cynllwyd, yn paratoi bara ceirch.

Daeth dogni bara i ben ar y 24ain o Orffennaf 1948, a chodwyd cyfyngiadau ar de ym 1952 – rhyddhad mawr i genedl o yfwyr te! Tynnwyd hufen, wyau, siwgr a da-das neu fferins oddi ar y sustem ym 1953 a menyn, caws ac olew coginio ym 1954. Daeth 14 mlynedd o ddogni i ben ar y 4ydd o Orffennaf 1954 pan godwyd y cyfyngiadau ar gig a bacwn. Mae hi’n anodd amgyffred y rhyddhad a deimlwyd, yn arbennig o ystyried yr ystod eang o fwydydd a danteithion sydd ar gael i ni heddiw.

The Welsh dinosaur comes back to life

Caroline Buttler, 21 July 2016

When you turn a corner in our Evolution of Wales galleries don’t be surprised if you find Dracoraptor hanigani, the new Welsh dinosaur, peering down on you from its perch on a rock.

The skeleton of this small meat eating dinosaur, currently on display in the Main Hall at National Museum Cardiff, has fascinated the public, but palaeontologists at Amgueddfa Cymru wanted a life-like model of the animal to really show how it looked when it was alive 200 million years ago in the Jurassic.

Bob Nicholls, a Bristol–based palaeo-artist, was commissioned to undertake this task. First Bob had to undertake extensive research to enable him reconstruct the dinosaur. He examined the bones and drew an anatomically accurate skeleton, comparing it to other species. He then added the soft tissue and considered how it would have lived before making an anatomically accurate model using steel, polystyrene, and clay. This was then moulded and a cast made of fibreglass and resin.

It was important to make sure that the reconstruction was as scientifically accurate as possible. Palaeontologists think that the body might have been covered in a feathery down, and possibly with quills along its back and Bob carefully applied feathers to the surface of the model and long quill-like feathers on the back, tail and neck. This was a meticulous process because they all had to be attached in a way that looked natural.

The project took over three months of painstaking work and after it was completed Bob said “There is no greater honour for a palaeo-artist than to be the first to show the world what a long extinct animal looked like”.

The result is incredible - you can imagine Dracoraptor jumping down into the gallery and running around.

Sbaddu Malwod a Straeon Eraill

Meinwen Ruddock-Jones, 15 July 2016

Mae’n ganol Gorffennaf.  Mae’r ardd yn ei blodau, y llysiau yn wyrdd ac yn iachus a brwydr flynyddol y garddwr (neu’r archifydd yn yr achos hwn) a’r falwoden ar ei hanterth. 

Mae’n debyg bod gan y falwoden gyffredin tua 14,000 o ddannedd (neu rychau ar ei thafod i fod yn fanwl gywir) ac wedi iddi dywyllu, o dan olau lleuad, gall y gelyn gwancus hwn a’i ffrindiau achosi armagedon yn y borderi gan ddinistrio misoedd o dyfiant mewn un noson o wledda.

Rhaid cymryd camau dybryd i arbed hyn rhag digwydd!

Felly, i ymddiheurio i’r malwod hynny sydd efallai wedi cwrdd â’u crêwr ychydig yn gynharach na’r disgwyl trwy amryfal ffyrdd yn yr ardd eleni - dyma bedwar pwt diddorol o Archif Sain Amgueddfa Werin Cymru am y lladron llwglyd llithrig.

 

Sbaddu Malwod yn Abergorlech

Yn ôl Garfield Evans a anwyd yn Abergorlech yn 1909 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1977, roedd hi’n arfer yn yr ardal ar ddechrau’r ganrif i chwarae tric ar unrhyw blentyn dieithr a fyddai’n dod i’r ysgol.  Byddent yn gofyn iddo  “Wyt ti wedi gweld sbaddu malwed?”.  “Na” fyddai’r ateb bob tro.  Wedi dal sylw y plentyn newydd byddai un o’r bechgyn yn codi dau ddarn o bren ac yn mynd i chwilio am falwoden.  Wedi dod o hyd i’r falwoden, byddai’r bachgen yn ei chodi a’i gosod i orwedd wyneb i waered ar y ddau ddarn o bren.  Wrth i’r plentyn newydd syllu ar y falwoden, ac agosáu yn gegrwth ati, byddai’r daliwr yn taflu’r anifail druan yn sydyn i’w geg.

 

Llafarganu i’r Falwoden

Yn ôl Sian Williams a anwyd yn Nhyn-y-gongl, Môn, yn 1896, ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1973, nid oedd ganddi hi a’i ffrindiau lawer o deganau pan yn blant.  “Efo malwod oeddan ni’n chwarae’n blant, toedd gynno ni ddim byd arall.”  Byddent yn dal malwoden yr un, gosod y malwod ar garreg y drws a llafarganu iddynt:  ”Horn, horn, estyn dy bedwar corn allan, neu mi tafla’i di i Bwllheli, at y neidr goch i foddi” . Y plentyn â’r falwoden a fyddai’n tynnu ei phedwar corn allan yn gyntaf oedd yr enillydd. 

 

Meddyginiaeth ar gyfer Llyfrithen

Yn ôl Blodwen Gettings a anwyd yn 1911 yn Llangwm ac a recordiwyd yn Saesneg gan yr Archif yn 1983, roedd gan y gymuned hon ger Hwlffordd feddyginiaeth wahanol iawn i’r cyffredin ar gyfer cael gwared o lyfrithen ar y llygad.  I ddechrau, gellid rhwbio’r llyfrithen â modrwy briodas neu â chynffon cath, ond os na fyddai hynny’n gweithio, roedd un awgrym arall.  Rhaid oedd dod o hyd i ddraenen o lwyn y ddraenen wen ac un falwoden dew o’r ardd.  Wedyn aed ati i bigo’r falwoden â’r ddraenen ac arllwys yr hylif a ddeuai allan ohoni i mewn i’r llygad.

 

Pennill i’r Falwoden

I gloi, dyma bennill i’r falwoden gan Robin Lewis y Craswr o Felin Glasfryn.  Clywodd William John Edwards, a anwyd yn 1898 ac a fagwyd ym Mhentrellyncymer, y rhigwm hwn gan ei fam pam oedd tua 15 oed ac fe’i recordiwyd yn ei adrodd gan yr Amgueddfa yn 1973.

Malwen Ddu ar ochr wal,

Slip a meddal a annodd ei dal.

Well gen i un ddu nac un wen,

A dau gorn o boptu’i phen.

Dust. Anybody? No? Dust. Anybody? No.

Stefan Jarvis, 13 July 2016

Keen-eyed visitors to National Museum Cardiff may have noticed recently the presence of little pieces of black card in some of the galleries. These pieces of card are there to serve an important purpose: to gather dust. And they are not only in the galleries; we distributed some in collection stores, too.

We want to know just how much dust is building up in parts of the museum. We also want to know what kinds of dust we are dealing with. We can only get this information by monitoring dust deposition.

So what’s the big deal with dust? What harm can a bit of dust do?

Well dust is unsightly from an aesthetic point of view. In addition, it can actually damage the museum’s collections. When dust sticks to a surface, it really sticks to it. Some types of particles can scratch and mark the surface of objects as they act like an abrasive; this is why when we clean museum objects we are extremely careful not to cause any scratching. Dust also attracts moisture, and surfaces covered in dust are at risk of wicking moisture onto the surface of object which can cause damage. This is especially the case on those horrible rainy days.

So both cleaning the dust and leaving it on risks damaging objects, but by monitoring the dust we can ensure that those risks are kept low and your enjoyment of the exhibits remains high.

Stefan is a student at Cardiff University and currently undertakes research for his MSc in Care of Collections at National Museum Cardiff in conjunction with the Preventive Conservation team.

Find out more about care of collections and Preventive Conservation at Amgueddfa Cymru - National Museum Wales here

 

Glamming up the worms!

Julian Carter, 8 July 2016

Our exciting, family-friendly exhibition ‘Wriggle’ has recently opened delving into the wonderful world of worms. Producing this exhibition has taken many months of planning, hard work and some excellent teamwork.

The natural science conservators have been very much part of that team, and in the run up to the opening we were very busy working on numerous specimens and creations. My talented colleague Annette focused on creating the beautiful mini dioramas and other displays in the wonderful ‘wriggloo’ center piece. However my role was to work on ‘glamming’ up the worms from our fluid preserved collections!

Fluid preservation, or ‘pickling’ as it is affectionately called, is an important means of preserving many of our specimens. The fluid stops decay and helps preserve the whole 3D form of an animal or plant specimen. Many different fluids can be used but the familiar and commonly used ones are chemicals like ‘formalin’ or alcohol.

Unfortunately there can be many problems to using fluid preserved specimens in display. Whilst the 3D shape is kept, colour cannot be properly preserved. Also many of the chemicals used are potentially toxic and need to be avoided in a public environment. Thus the challenge is to make that brownish, stringy shape in the bottom of a jar safe to display and to look like the worm it is!

Working closely with our worm curators we first established where the specimen was going to be displayed in the exhibition. It was then a case of working through the selected specimens for use in the exhibition and deciding how best they could be displayed.

The overall aim was to make the worms look smart! So we used our best museum jars of beautifully craft borosilicate glass made by a British company called Dixon glass. We also have a stock of rectangular jars called ‘battery’ jars. These are very difficult to obtain but make wonderful display jars. Fluids were changed where required and a number of techniques used to display the worm clearly in the jar so that the visitor can see it at its best.

The result is a rich mix of real specimens embedded in a family friendly and interactive exhibition - it is always very pleasing to be able to display a part of the science specimens in a gallery situation.

If you visit the exhibition then please do take a close look at the diversity of all these worms, and we very much hope you enjoy the visit.