: St Fagans Archive

Ymhen dim bydd y Nadolig yma eto ac rwy’n siwr bod llawer ohonoch eisoes wedi dechrau ar eich rhaglen ymarfer corff yn barod ar gyfer dathliadau’r Ŵyl.  Ond, os nad yw loncian ar balmentydd caled neu chwysu yn y gampfa yn apelio, beth am ddechrau gan bwyll bach trwy ymarfer y tafod yn gyntaf?

Ar nosweithiau oer o aeaf cyn dyfodiad y radio, y teledu a gemau cyfrifiadurol i'r cartref, byddai’r teulu yn ymgynnull o amgylch y tân ac yn creu eu difyrrwch eu hunain trwy adrodd storïau a rhigymau, datrys posau llafar a rhoi cynnig ar ynganu clymau tafod. 

Bu clymau tafod yn rhan bwysig o adloniant yng Nghymru dros y blynyddoedd a cheir llawer enghraifft yn Archif Sain Amgueddfa Werin Cymru.  Mae eu hadrodd  yn fodd i feithrin y cof, i ymarfer llefaru yn glir a gofalus ac i reoli’r anadl.  Pa ffordd well i baratoi ar gyfer partïon y Nadolig?

Dyma rai enghreifftiau o’r archif.  Allwch chi eu hynganu’n gyflym, yn glir ac yn gywir ar un anadl?

Cwrci Cathlas

Yn gyntaf, cwlwm tafod ar gof Mary Thomas, Ffair Rhos, a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1979:

          Ma cwrci cathlas yn tŷ ni.

          Ma cwrci cathlas yn tŷ chi.

          Ond ma’n cwrci cathlas ni yn saith glasach na’ch cwrci cathlas chi.

Iechyd Da i Ni’ll Dau

Ar recordiad arall mae Dr W. Grey Hughes, Waunfawr, a recordiwyd yn 1971, yn cofio cymeriad o’r ardal yn codi ei gwpan mewn te parti ac yn adrodd y canlynol:

          Iechyd da i ni’ll dau.

          Os ‘dy nhw’ll dwy’n caru ni’ll dau fel ‘da ni’ll dau'n caru nhw’ll dwy,

          iechyd da i ni'll pedwar. 

          Os nad yw nhw’ll dwy'n caru ni’ll dau fel ‘da ni’ll dau'n caru nhw’ll dwy,

          iechyd da i ni’ll dau, a gadal nhw’ll dwy o’r neilltu.

Englyn i’r Pry’ Cop

Ac i gloi, dyma un o’m hoff enghreifftiau i yn yr archif.   Adroddwyd y cwlwm hwn gan Lewis T. Evans, Gyffylliog, a recordiwyd yn 1971.  Englyn heb gytsain i’r pry’ cop:

          O’i wiw ŵy i wau e â; - o’i ieuau

                       Ei weau a wea;

                 E wywa ei we aea,

                 A’i weau yw ieuau iâ.

Mae llawer yn cofio clymau tafod a adroddwyd iddynt gan eu rhieni neu aelodau arall o’r teulu.  Oes gennych chi ffefryn?

This is a short introduction to one of the Archive collections held at St Fagans: National History Museum. The Paper archive consists of 35,000 items relating to Welsh Social and Cultural History.

Whose story does it tell?

This archive gives us a picture of people's everyday lives in Wales during the 18th, 19th, and 20th centuries and up to the present day.

What does it contain?

It contains among other items diaries; letters; trade account books; memoirs; linguistic studies; local history and folklore; traditional recipes; notes on traditional medicines; records of traditional buildings; agricultural records; educational and school records and a large collection of folk music.

A Recent Donation – Letters written by Ffransis Payne between 1935-1936

Ffransis Payne was Keeper of Collections at the Welsh Folk Museum (now known as St Fagans: National History Museum) and worked alongside Dr. Iorwerth Peate. Recently, his son Ceri Payne collated and then donated to the Archive extracts of letters, his father sent to his mother before they married in the period 1935 to 1936.

Ffransis was born in Kington in Herefordshire and previously worked as a farm hand in Cardiganshire, Monmouthshire and Glamorganshire. He also worked in the steelworks of Ebbw Vale, in the rail yards of Neath, as a clerk in Glasgow and as a book seller back in Cardiganshire.

He became an Archivist in Swansea in 1934 and was then appointed Assistant in the Department of Folk Culture and Industries at National Museum Cardiff in 1936.

In his letters to his future wife Helly Bilek, a 19 year old from Austria, he discusses international events (the rising tensions on the continent pre Second World War); Welsh political problems (a clash between unemployed workers and the Welsh National Party in May 1936 during the Pwllheli Annual Fair, regarding the Government's proposal to build a new air base and bombing school at Porth Neigwl) and a comment from his friend Saunders Lewis on the event.

The letters also contain comments about his work at the Museum and items collected and researched by him, and finally domestic observations about living and working in Cardiff during this period.

Wednesday, 15th of April, 1936 - I have just been listening to the news on the wireless. The situation in Austria is serious, it was said, and frontier troop movements etc. .......there is a month for us to see what will happen...

Western Mail, Monday May 25th,1936 - "Fight at Welsh Air Base Protest Meeting, Nationalist Party Leaders Clash with Unemployed"

Tuesday, 26th May, 1936 - I had a talk with Saunders Lewis today. He says the newspaper report exaggerated. He certainly seems unruffled.

Tuesday, 30th June, 1936 - My first real job has been assigned to me, it is making a catalogue and guide to the Museum's collection of samplers!!

Sunday, 5th July, 1936 - As for my work at the museum. I was and am quite serious. If you are interested in people and ways of life, you will find plenty to interest you in my work.

Cyflwyniad

Croeso i flog Archif Sain Amgueddfa Werin Cymru. Wedi ugain mlynedd o weithio yn yr archif ac o bori trwy’r casgliadau mae’r amser wedi dod i mi blymio i ddyfnderoedd y cyfryngau torfol.

Brawychus (efallai yn fwy felly i’r gynulleidfa nac i mi)! Felly a’m calon yn curo, a’m pengliniau yn siglo dyma fynd ati i ysgrifennu (a chadw’r bys yn hofran dros y botwm “Publish” am wythnos neu ddwy nes magu hyder) gyda’r gobaith o rannu rhai o berlau amhrisiadwy yr Archif Sain gyda Chymru a’r byd.

Dechrau Casglu

Dechreuodd yr Amgueddfa gasglu hanes llafar yn y 50au hwyr ac erbyn hyn mae bron i 12,000 o recordiadau yn ein casgliad. Ers 1958 mae staff yr Amgueddfa wedi crwydro dros fryn a dôl, dros bont a thraffordd (ac wedi mynd yn sownd mewn ambell i gae) yn recordio trigolion Cymru yn trafod eu bywydau pob dydd, eu gwaith a’u diddordebau.

Pynciau

Ymysg y pynciau a drafodir ceir sôn am amaethyddiaeth, crefftau a geirfâu crefft, gwaith tŷ, bwydydd traddodiadol, meddyginiaethau gwerin, chwaraeon, storïau gwerin, canu gwerin, arferion tymhorol, arferion marw a chladdu a charu a phriodi, diwydiannau, tafodieithoedd y Gymraeg a diddordebau hamdden.

Os hoffech wybod sut i olchi praidd o ddefaid neu lanhau sêt tŷ bach bren nes ei bod yn disgleirio, os ydych yn ysu am baratoi penglog ceffyl er mwyn creu Mari Lwyd neu wella gwlithen ar y llygad trwy ddefnyddio malwoden a draenen wen, mae’r manylion oll ar gadw yn ein harchif.

Mae gennym atgofion coliers am geffylau ofergoelus yn y pyllau glo yn dwyn eu baco a’u diod o’u pocedi ac atgofion gwragedd am bobi teisen gwaed gwyddau a pharatoi ffagots a brôn. Mae gennym gasgliad eang o ganeuon gwerin a cherddoriaeth, o blant yn canu caneuon sgipio i recordiadau o gynulleidfaoedd yn canu pwnc.

Siaradwyr

Recordiwyd dros 5 mil o siaradwyr dros y blynyddoedd o Gaergybi i Gasnewydd ac o Dyddewi i Dreffynnon gan ddiogelu gwybodaeth heb ei hail ar gyfer y dyfodol.

I’r ystadegwyr yn eich plith ceir 798 siaradwr â’r cyfenw Jones yn yr Archif, 415 Williams, 375 Davies, 297 Evans, 246 Thomas a 224 Roberts. Yr enw cyntaf mwyaf poblogaidd ymysg y dynion yw John (272 siaradwr) ac ymysg y merched ceir 144 Mary a 138 Margaret. Ganwyd ein siaradwr hynaf yn 1841 a ganwyd 6 o’n siaradwyr ar ddiwrnod Nadolig.

Gobeithio bod y blog cyntaf hwn wedi ysgogi eich dychymyg ac wedi codi archwaeth am ragor.

Hwyl am y tro