: St Fagans Archive

John Roberts, 'Telynor Cymru, from Newtown, 1816-1894  

The Photographic Archive at St. Fagans: National History Museum has over 200,000 images in its collection and reflects Welsh Social and Cultural History. It documents people’s everyday life over the last few hundred years. The images capture the Welsh as they work, rest and play. The collection includes photographs from rural and industrial Wales of subjects such as: costume and dress; textiles; work and trades; domestic life; cultural life including music and sport; traditional craft; vernacular architecture; furniture and interiors. To celebrate St. David’s Day here are a few examples of the more steryotypical images from the collection! Dydd Gwyl Dewi Hapus I Bawb!

First Welsh Schoolboys team, 15 players and 12 officials, 1904.

Un o’m hoff bleserau fel Archifydd Clyweledol yw cael eistedd mewn heddwch am awr neu ddwy gyda phaned o goffi (ac efallai ddarn neu ddau o siocled) yn gwrando ar ddetholiad o’r 12,000 o recordiadau sain sydd yn ei harchif bellach.  Â drws fy swyddfa ar gau ac â’r clustffonau yn eu lle mae modd dianc i ffermdai a ffatrïoedd, i iard yr ysgol, i sedd y diaconiaid, i waelodion y pwll glo, i uchelderau y fferm fynydd neu i ble bynnag y mynnoch i gael cip ar fywydau Cymru’r gorffennol.

Cefais gyfle i wneud hyn y diwrnod o’r blaen ac mae’n rhyfeddol weithiau fel mae clywed pwt o stori, o ddywediad neu bennill yn dod ag atgofion yn llifo nôl.  Roeddwn i yn gwrando ar ŵr yn sôn am ei blentyndod yn Llanwddyn ac am y rhigymau a glywodd ar aelwyd y cartref.  Roedd yn un o wyth o blant ac mae’n sôn am y rhigwm y byddai ei fam yn ei ddweud wrth geisio tawelu’r plant trwy enwi bysedd eu traed.

Bowden, Gwas y Fowden, Dibyl Dabal, Gwas y Stabal, Bys Bach druan gŵr, dorrodd ei ben wrth gario dŵr. 

Recordiwyd yn Llanwddyn (1971)

Mae creu rhigymau am enwau bysedd y traed neu’r llaw yn arferiad byd-eang.   Mewn rhai gwledydd, arferir dechrau gyda’r bys bach a gorffen gyda’r bys bawd, ond ymddengys mai’r traddodiad yng Nghymru yw dechrau gyda’r bawd (bawd y droed fel arfer) a gweithio eich ffordd i lawr y bysedd gan roi siglad bach i bob un nes cyrraedd y bys bach.

Pan oeddwn i yn ifanc rwy’n cofio mam (sy’n dod o Trap, ger Llandeilo) yn tynnu fy hosan ac yn enwi bysedd fy nhraed un wrth un.  Dyma’r enwau oedd ganddi hi ar y bysedd:

Bys Bowtyn, Twm Sgotyn, Lloyd Harris, Charles Dafis a Stiwart Bach y cwmni.

Mae dwsinau o fersiynau o’r rhigwm hwn i’r bysedd yn Archif Sain Amgueddfa Werin Cymru yn amrywio o ardal i ardal ac weithiau o deulu i deulu.  Mae rhai enwau fel “Modryb Bawd” yn ymddangos mewn llawer i ardal a rhai enwau yn unigryw i bentref neu i gymdeithas arbennig.  Weithiau ceir ail ddarn i’r rhigwm fel y gwelir isod.

Dyma rai o’m ffefrynnau i o gasgliad yr archif:

Bys Bwstyn, Twm Swglyn, Long Harris, Jac Dafis a Bili Bach.

Hwn yn mynd i’r farchnad; Hwn yn aros gartre; Hwn yn neud cawl; Hwn yn bwyta’r cwbwl a Bili Bach yn starfo.

Recordiwyd yn Nhal-sarn (1969)

Modryb Bawd, Bys yr Uwd, Hirfys, Pwtfys, Dingw.

Recordiwyd yn Llangoed (1967)

Hen Fawd Fawr yn mynd i’r mynydd.

“I be?” medda Bys yr Uwd

“I ladd defaid”, medda’r Hirfys

“Mi gawn ni ddrwg”, medda’r Cwtfys

“Llechwn, llechwn o dan y llechi”, medda’r peth bach.

Recordiwyd yn Nyffryn Ardudwy (1972)

Fenni Fenni, Cefnder Fenni Fenni, Fenni Dapwr, Dic y Crogwr, Bys Bach druan gŵr, dynnodd y drain trwy’r dŵr.

Recordiwyd yn Llantrisant (1976)

Modryb Bawd, Bys yr Uwd, Pen y Gogor, Bys y Pibar, Robin Gewin Bach.

Recordiwyd yn Nefyn (1968)

Roedd hi hefyd yn arfer ymysg merched i adrodd y rhigymau hyn wrth dynnu bysedd eu dwylo neu fysedd dwylo eu ffrindiau.  Byddai nifer y bysedd a fyddai’n clicio wrth eu tynnu yn darogan y nifer o blant y byddai perchennog y bysedd yn eu cael yn y dyfodol. 

Felly’r tro nesaf mae’r plant yn rhedeg fel corwynt trwy’r tŷ, yn rhoi darnau o fanana yn y peiriant DVD neu’n tynnu llun ar wal y gegin, anghofiwch am y teledu, am gemau’r tabled neu gil-dwrn o losin.  I dawelu'r cariadon bach ac i adfer heddwch, eisteddwch nhw i lawr, tynnwch eu hosannau a chyfrwch fysedd eu traed.

Wel dyna ni, dim ond cwpl o ddyddiau sy’n weddill nes bod @DyddiadurKate 1915 yn dirwyn i ben. Ceir ei chofnod olaf ar y 15^fed o Ragfyr, ac mae’n rhaid i mi gyfaddef, â hithau ‘di bod mor selog yn ysgrifennu, ro’n i’n siomedig nad oedd hi wedi rhoi pen ar bapur dros gyfnod y Nadolig. Ro’n i wedi edrych ymlaen cael darllen am baratoadau’r Nadolig a’r Flwyddyn Newydd, ac wedi bod yn dyfalu p’un â’i gŵydd yntau asen o gig eidion fyddai’r wledd? Pwy fyddai’n galw heibio? A fyddai’r teulu’n mynychu gwasanaeth y Plygain? A fyddent yn addurno Tŷ Hen? Ac a fyddai Kate yn “gwneud cyfleth” neu’n “mynd i noson gyflaith”? Yn anffodus, nid oedd i fod, ond rhaid diolch iddi am y gwledd a roddodd i ni dros y flwyddyn.

Cyd-ddigwyddiad llwyr oedd i mi dderbyn copi mis Hydref 2015, o bapur bro Bala a’r cylch, Pethe Penllyn ac ynddo erthygl, ‘Noson Gyfleth Coed y Bedo, Cefnddwysarn’. Roedd cyfeiriad ynddo at deulu Yr Hendre, sef cartref genedigol mam Kate, yn ymuno yn yr hwyl. Felly, dyma fanteisio ar y cyfle i sôn am arfer hwn, oedd yn draddodiadol mewn rhannau o ogledd Cymru dros gyfnod y Nadolig a'r Flwyddyn Newydd. Byddai teuluoedd yr ardal yn cymryd eu tro i gynnal nosweithiau o’r fath, gan wahodd eu ffrindiau i'w cartrefi fin nos. Wedi gwledda, byddai pawb yn mwynhau rhyw fath o ‘noson lawen’, cyfle i sgwrsio, chwarae gemau, adrodd straeon, canu a thynnu coes, ond canolbwynt y noson fyddai tynnu cyflaith.

Dyma rysáit o’r Archif yn Sain Ffagan a gasglwyd o ardal Pennant, Trefaldwyn:

3 phwys o siwgr llwyd, meddal

½ pwys o fenyn hallt (wedi’i feddalu)

sudd 1 lemwn

¼ peint o ddŵr berw (neu ragor os bydd y siwgr o ansawdd sych)

• Tywallt y siwgr a’r dŵr i’r sosban. Toddi’r siwgr yn araf uwchben tân gloyw, a’i droi'n gyson â llwy bren nes iddo doddi'n llwyr (gall gymryd ryw ugain munud).
• Tynnu’r sosban oddi ar y tân, ychwanegu’r sudd lemwn a'r ‘menyn, a'u cymysgu'n drwyadl.
• Berwi'r cymysgedd yn weddol gyflym am ryw chwarter awr heb ei droi o gwbl.
• I brofi os yw’n barod - gollwng llond llwy de o'r cymysgedd i gwpaned o ddŵr oer. Os bydd yn caledu ar unwaith, mae’n barod.

Dyma gychwyn yr hwyl! Rhaid oedd tywallt y cyflaith ar lechen, carreg fawr neu garreg yr aelwyd oer wedi'i hiro â ‘menyn – dwi’n gwybod o brofiad pa mor danbaid boeth yw’r gymysgedd. Byddai pawb yn iro'i dwylo ag ymenyn (er mwyn arbed llosgi eu dwylo ac i ychwanegu at y blas a’r ansawdd) ac yn cymryd darn o'r cyflaith i'w dynnu tra byddai'n gynnes. 'Roedd hon yn grefft arbennig a’r gamp oedd tynnu'r cyflaith nes ei fod yn raff melyngoch. Byddai'r dibrofiad yn edmygu camp a medrusrwydd y profiadol, tra bo methiant ac aflwyddiant y dibrofiad yn destun hwyl i bawb. Gwyddom pa mor gymdeithasol oedd cymuned @DyddiadurKate, ac mae’n hawdd ei dychmygu’n rhan o’r hwyl a’r sbri!

Diolch i bawb sydd wedi dilyn y dyddiadur yn ystod 2015. Cofiwch ddilyn hynt a helynt Kate o’r 1^af o Ionawr 2016 ymlaen, wrth i ni agor cyfrif newydd i drydar cynnwys dyddiadur arall o’i heiddo, a roddwyd ganddi i Archif Sain Ffagan ym 1970. Dyddiadur 1946 yw hwn, gyda Kate bellach yn briod, yn fam ganol oed, sy’n cofnodi ei bywyd ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd.

Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i chi gyd, ac os ydych am roi cynnig ar wneud cyflaith – cofiwch beidio llosgi eich dwylo!

Mae tymor y sgarff a’r esgidiau glaw, yr het a’r hances boced, yn agosáu.  Er bod yn ofalus wrth wisgo’n glyd a chynnes mae bron yn anochel y byddwn yn dioddef rywbryd yn ystod y misoedd nesaf o un neu ragor o anhwylderau’r tymor. 

Meddyginiaethau Gwerin

Erbyn hyn, mae’n ddigon hawdd dod o hyd i foddion i esmwytho llawer salwch, ond cyn ymddangosiad y fferyllfa ar y stryd fawr, byddai pobl gyffredin Cymru yn troi at feddyginiaethau gwerin i wella mân afiechydon ac anafiadau. 

Casgliad yr Archif Sain

Yn Archif Sain Amgueddfa Werin Cymru ceir casgliad hynod o ddiddorol o recordiadau yn ymwneud â meddyginiaethau traddodiadol, rhai â sail wyddonol a rhai eraill braidd yn anoddach i’w llyncu! 

Felly, os nad ydych am fentro allan trwy’r gwynt a’r glaw i wario arian ar becyn o dabledi neu botel o rhyw gymysgedd gostus, dyma rai syniadau am sut i ddefnyddio eitemau cyffredin o’r cwpwrdd bwyd (ac un hylif corfforol!) i gadw’n iach tan y gwanwyn.

I Wella Annwyd

Rhowch beint o gwrw casgen ar y tân.  Rhowch bedair llond llwy fwrdd o siwgr brown a dwy llond llwy de o sunsur ynddo.  Gadewch iddo ferwi a’i yfed cyn gynted â phosibl a mynd yn syth i’r gwely.  Os nad oes cwrw yn y tŷ dylid yfed llaeth enwyn ac ychydig o driog ynddo neu gymysgedd o fêl, menyn a finegr.

I Wella Gwddf Tost

Rhowch hosan wlân a wisgwyd am y troed trwy’r dydd am y gwddf a’i gadw yno trwy’r nos.  Cofiwch roi troed yr hosan (y darn mwyaf budr) yn agos i’r llwnc er mwyn “dal y chwys”.  Gellir hefyd roi saim gŵydd neu sleisen neu ddwy o gig moch yn yr hosan os oes peth ar gael.

I Wella Clust Dost

Rhowch winwnsyn yn y ffwrn i gynhesu ac yna rhoi canol y winwnsyn yn y glust gan ofalu bod y darn yn ddigon mawr i’w dynnu allan eto.  Os nad oes winwnsyn gennych gellir rhoi peth olew yr olewydd wedi ei gynhesu ar wadin yn y glust, neu os nad oes olew yn y tŷ, gellir defnyddio eich dŵr eich hun.

I Wella Llosg Eira

Dylid chwipio’r llosg gyda chelyn nes bod y croen yn gwaedu.  Os nad yw hyn yn apelio, dylid mynd allan i gerdded yn yr eira yn droednoeth neu dorri winwnsyn yn ei hanner, rhoi peth halen ar y toriad ac yna ei rwbio ar y croen sydd wedi ei effeithio.

Wel, dyna ni.  Digon o feddyginiaethau i’ch cadw yn hapus ac yn iach dros y misoedd i ddod!

Ac i gloi, gair o gyngor i’r merched.  Dyma bennill a gofnodwyd oddi ar lafar yn Llanfachreth, Dolgellau, yn 1977:

            Pan dry’r hen gath ddu ei thîn ar y tân,

            Tynn allan dy bais dew, mae’n rhy oer i bethau mân.

Explore Your Archive is a joint campaign delivered by The National Archives and the Archives and Records Association across the UK and Ireland. It aims to showcase the unique potential of archives to excite people, bring communities together, and tell amazing stories.

Last year staff from Amgueddfa Cymru held an Explore Your Archive event for the first time. It was held in the Oakdale Institute at St. Fagans: National History Museum. We showcased a selection of documents and photographs relating to Wales and the First World War to coincide with the launch of our First World War online catalogue. You can search the catalogue here.

It was a popular event with adults and a number of school parties excited to see original historic archive material, and discuss their history with the staff who look after these collections. The success of last year’s event means that we are organising another one this year. ‘Discovering Wales: History on Your Doorstep’ will be held over two days on 20-21 November in the main hall of National Museum Cardiff, Cathays Park. This year the theme will be travel and tourism and we will have a selection of archive material from our collections including photographs, film, postcards, letters and notebooks for you to look at and discuss with members of the team who curate, manage and conserve the archive collections. This year we will also have a series of events for children. Children will be able create their own postcard for display in the Main Hall, or can put on their Sherlock hats and help us to identify unknown names and places from the photographic collections! There will also be an Explore Your Archive trail around the museum.

We hope to see you there. You can find out more about the event here.